Jak pomóc rodzinie dziecka nadużywającego substancji psychoaktywnych?

Rodzaje i formy pomocy, które możemy zapewnić dziecku i jego rodzinie z problemem uzależnienia, zależą w dużej mierze od tego, jak my sami – pedagodzy, psycholodzy – rozumiemy definicję uzależnienia. We współczesnej klasyfikacji zaburzeń psychicznych (ICD-11) odchodzi się od terminu „uzależniony od narkotyków”, ponieważ jest to termin stygmatyzujący. W zamian za to mówimy o szkodliwym lub ryzykownym wzorcu korzystania z substancji. Może się to wydawać mało istotnym szczegółem, zwłaszcza kiedy musimy działać szybko i wdrożyć odpowiednie interwencje. Jednak taka „problemowa” narracja może skutkować nadaniem etykiety dziecku lub całej rodzinie, a tego chcemy uniknąć, ponieważ jednym z naszych zadań jest ochrona ucznia. Jaki zatem kierunek myślenia o uzależnieniu byłby dla dziecka i jego rodziny najbardziej użyteczny?

Używanie substancji jako objaw, a nie istota problemu 

Rozpoznając problem dziecka, często skupiamy się na objawach, a nie na przyczynach jego trudności. Sprawdzamy, ile i jak długo dziecko bierze oraz jakiego rodzaju są to substancje. Oczywiście nie należy tego lekceważyć, jednak zakres używania środków psychoaktywnych jest tylko wierzchołkiem góry lodowej, skupianie się wyłącznie na tym może doprowadzić do potęgowania objawu lub przyklejenia dziecku łatki narkomana. Objawy uzależnienia od substancji nie są przecież społecznie akceptowalne, więc osoba uzależniona jest narażona na brak empatii lub ostracyzm społeczny. Istotne w diagnozie jest przede wszystkim rozpoznanie przyczyny sięgania po narkotyki. Należy więc postawić kluczowe pytanie: Co dziecko sobie rekompensuje lub od czego ucieka? Wśród przyczyn opisanych w literaturze przedmiotu jedna, która pojawia się w każdej historii pacjenta, jest nadrzędna, a mianowicie brak lub zaburzenie relacji z pierwotnym obiektem (rodzicem). Terapeuci uzależnień mówią, że przeciwieństwem uzależnienia nie jest trzeźwość, ale zdrowa relacja – w wypadku dziecka – z responsywnym i opiekuńczym dorosłym. 

Co powinno zwrócić naszą uwagę?

W codziennych kontaktach z dzieckiem dorosły powinien zwrócić uwagę na pewne zmiany w jego zachowaniu. Potencjalne symptomy uzależnienia to porzucenie dotychczasowych aktywności, zainteresowań i obowiązków, często również brak dbałości o higienę. Najważniejsze staje się bowiem używanie środków psychoaktywnych, prowadzące do coraz niższej kontroli ilości spożywanej substancji, a w konsekwencji do głodu, czyli silnej potrzeby natychmiastowego zażycia środków psychoaktywnych. Ta potrzeba odgrywa centralną rolę w życiu dziecka, które nie zaprzestaje brania mimo odczuwalnych dotkliwie konsekwencji. Rośnie także tolerancja na przyjmowane środki psychoaktywne, a w wypadku ich braku pojawiają się objawy zespołu odstawienia (mogą mieć różny charakter w zależności od spożywanej substancji, najczęściej są to drgawki, wymioty). 
Abyśmy mogli rozpoznać uzależnienie, wymienione wyżej objawy powinny powtarzać się przez okres co najmniej dwunastu miesięcy lub nieprzerwanie trwać przez miesiąc. 

Przyczyny sięgania nastolatków po narkotyki

Aby zaplanować skuteczną interwencję, ważne jest spojrzenie na dziecko nie tylko przez pryzmat używania przez nie narkotyków, ale także wzięcie pod uwagę czynników, które mogą wzmacniać to zjawisko. Nigdy nie mówimy o jednej przyczynie, zawsze jest to kombinacja różnych elementów systemu, w którym żyją dziecko i jego rodzina. Odchodzimy od skupiania się wyłącznie na skutkach używania substancji (tylko jeśli nie występuje realne zagrożenie dla życia dziecka) i zastanawiamy się nad tym, jakie elementy systemu, w którym żyje dziecko, wzmacniają patomechanizm. Wśród czynników, które wpływają na uzależnianie się dziecka, wyróżnia się: używanie substancji psychoaktywnych przez rodziców, doświadczenia dziecka związane z przebywaniem w grupie rówieśniczej oraz stopień realizacji zadań rozwojowych przez dziecko, związany z jego funkcjonowaniem społecznym, emocjonalnym i poznawczym. Jeśli dziecko wychowuje się w rodzinie, w której rodzice nadużywają substancji, następuje zjawisko modelowania. Ro­dzic – najważniejsza figura w życiu dziec­­ka – staje się wzorcem do naśladowania i identyfikacji. Wpływ społeczny gru­py rówieśniczej jest kolejnym, bardzo istotnym czynnikiem. Udowodniono, że w okresie adolescencji grupa, w której przebywa młody człowiek, modeluje normatywne i nienormatywne zachowania społeczne. W pracy z dzieckiem nadużywającym środków i z jego rodziną warto zadać sobie następujące...